سفرنامه مرو
چندی پیش در یکی از کلاس های دانشگاه صحبت از کشورهای آسیای میانه به میان آمد و در این میان استاد گرانقدرمان جناب آقای محقق نیشابوری از شهر تاریخی مرو مطالبی گفتند و درضمن صحبت هایشان به سفری که چندسال پیش به مرو داشتند اشاره کردند و این که سفرنامه ای نوشته اند و مبادرت به چاپ این سفرنامه در یکی از نشریات نموده اند. وقتی به آن نشریه مراجعه کردم و سفرنامه ایشان و گزارش سفر شان به مرو را خواندم به مطالبی برخوردم که برایم تازگی داشت و بر آن شدم تا آن را جهت استفاده دیگر دوستانی که مایل به کسب اطلاع در این زمینه هستند در اختیارشان بگذارم . فکر می کنم پس از خواندن این گزارش و سفرنامه چیزهای تازه ای درباره مرو از گذشته و حال آن دستگیرمان خواهد شد پس....!!!
* * *
حدود ساعت 11 به شهر سرخس رسیدیم شهری چون همه شهرهای کوچک ایران, شهری با چند میدان, چند خیابان و یکی دو بولوار و چند اثر تاریخی .آن چه جای اشاره دارد این که در فاصله کمتر از پنج شش کیلومتر دو سرخس وجود دارد یکی این سوی مرز و از آنِ ایران و دیگری آن سوی مرز و در کشور ترکمنستان دو زمین متصل به هم, دو تاریخی یگانه که اینک چون سیبی به دونیم شده. وقتی که ما به گمرک سرخس رسیدیم ماشین سرکنسولگری مرو که مسافران خود را به سرخس رسانده بود منتظر بود که ما را به مرو ببرد. گمرک سرخس سخت خلوت بود و عبور مرور سی چهل مسافر در شبانه روز از این مرز که باید پل ارتباطی آسیای میانه باشد بسیار کم و ناامید کننده است. در هر حال ما بدون معطلی از مرز عبور کردیم تا خود را روانه صحرای خشکی کنیم که به کویر لم یزرع" قره قوم" می پیوندد جایی که در حاشیه آن ابوسعید ابوالخیر با خارهای خشک "دشت خاوران" اش کارها داشت و رازها می گفت:
اندر همه دشت خاوران خاری نیست کش با من و روزگار من کاری نیست
باید تا مرو دویست کیلومتر می پیمودیم و این مرو یا "ماری" مرکز استان مرو یکی از پنج استان بزرگ ترکمنستان است و چهار استان دیگر عبارتند از: آخال, لباپ, بالکان و داش اوغاز. استان مرو از مراکز مهم استقرار نیروی هوایی شوروی سابق بود که امروز این جایگاه را ازدست داده است اما اکنون از مراکز مهم کشاورزی و صنعتی ترکمنستان به حساب می آید. 80 درصد برق مصرفی این کشور در استان مرو تامین می شود و کارخانجات تولید مواد شیمیایی, تولید قند و نیز نیروگاه برق در آن واقع است. این استان8/86 هزار کیلومتر مربع وسعت دارد ویکی از دریاچه های مهم مصنوعی جهان به نام " حوض خان" در آن واقع است. شهرهای مهم استان مرو عبارتند از: بایرامعلی, پول آتان, ساقارچاقه, وکیل بازار, تخته بازار,ترکمن قلعه, کوشکی, کرکی و از همه مهمتر شهر مرو و نیز 170 روستا که در کار تولید پنبه, گندم و میوه جاتی چون انگور , سیب و زردآلو می باشند...
استان مرو حدود یک میلیون نفر جمعیت دارد که 80 درصد آن را ترکمنها تشکیل می دهند و بقیه را به ترتیب روسها , بلوچها , قزاق ها , آذربایجانی , تاتارها , ازبک ها, ارامنه , ایرانی ها و اکراینی ها.شهر مرو به عنوان مرکز استان ماری 110 هزار نفر جمعیت دارد که 60درصد آن ترکمن هستند.
اکنون ما هردو سرخس را پشت سرگذاشتیم و از خارهای خشک و صحرای تشنه حدود 20 کیلومتر فاصله گرفتیم آرام آرام مزارع پنبه و علف زارها نمایان می شوند وبخار آب افزایش می یابد و این نیست مگر از نعمت آبی که در کانال قره قوم دویده است و این کانال ام یکی از کارهای طُرفه و شگفتی است که درزمان شوروی سابق در فاصله سال های 1954 تا 1981 حفر شده است. این کانال 1100 کیلومتر طول دارد و استان های لباپ(همان لب آب فارسی) مرو, آخال, و بالکان را سیراب می کند و پیش از رسیدن به دریای خزر به پایان می رسد. عرض این کانال بین 20 تا 50 متر و عمق آن حدود 3 متر است و مبدا آن حدودا شرق ترکمستان است و در همین نقطه از آب جیحون(آمودریا) بهره می گیرد. این کار شگفت انگیز که تنها به سخن ساده می آید توانسته است یک منطقه ی کویری بسیار وسیع را به مزارع فراوان شهرهای آباد و مراکز صنعتی و کشاورزی منطقه تبدیل کند این کانال طوری حفر شده است که از شهرهای مهم این استان ها عبور کند و بعضا طوافی برگرد شهرهایی چون مرو کرده است که شما می توانید تاثیر آن را در وضعیت شهرها از نظرهای مختلف تصور کنید.در این فاصله 1100 کیلومتر ده دریاچه مصنوعی بزرگ ایجاد شده است تا هم ذخیره سازی آب را ممکن کند و هم بتواند برای پرورش ماهی موثر افتد و نیز همچون یک سد بتوان از آن برق تولید کرد. یکی از دریاچه های عظیم که در سطح جهان نیز شهره است دریاچه حوض خان در نزدیکی مرو است که ما پیش ازرسیدن به مرو از آن دیدن کردیم. وقتی در غروب آخرین روز اقامت در مرو سوار هواپیما شدیم که به عشق آباد بیاییم از آن بالا کانال قره قوم حقیقت خود را بهتر نمایاند.در آن ارتفاع سی هزار پایی کویر قره قوم در سمت راست خشک و بایر به چشم می آمد و اطراف این آب آینه وار تا کیلومترها سرسبزوشاداب به نظر می رسید و نشانه های حیات به خوبی از آن بالا نمایان بود. با خود فکر می کردم که آیا می شود صرفه های اقتصادی این عمل بزرگ را به راحتی شماره کرد یا نه و آن چه به ذهنم آمد این بود که حفر این کانال در حقیقت از " هیچ " " همه چیز" ساخته است.
اکنون دوباره برگردیم به جاده ی سرخس-مرو و ...
در مسیر رفتن به مرو به یک سه راهی برخوردیم که سمت چپ به شهر تجن و سپس عشق آباد می پیوست و سمت راست به " اوراز سالیر" و سپس مرو. در تقاطع این سه راه یک مرکز کشاورزی واقع بود که به آنها کالخوز می گفتند. در این منطقه زمین های کشاورزی در اختیار دولت است که به کشاورزان واگذار می شود و همان گونه که ذکر شد اغلب در انها پنبه و گندم کشت می شود و از مدد همین کانال قره قوم است که تولید پنبه در ترکمنستان در حد قابل توجهی بالاست. بالاخره در ساعت 5/1 ظهر همان روز راننده ی صبور مروی( که جد او به قول خودش ایرانی و از شهر گناباد خراسان بوده است) ما را به دروازه مرو رساند دروازه ای با یک طاق نما و دو گلدسته آجری که به صورت نمادین ساخته اند خانه های شیروانی اطراف در میان مزارع و باغات نشان می داد که دغدغه اصلی این شهر کشاورزی است وآنچه براین نکته صحه می گذاشت صف طویل بنزین به دلیل استفاده بیش از حد ماشین آلات کشاورزی در این فصل جمع آوری محصول, بود.
نمای کلی شهر مرو(ماری) بدین گونه است: خیابان های عریض و پهن , پیاده روهایی که اغلب به یک فضای سبز پارک مانند می پیوندد و مجموعه آپارتمان های فراوان و چندین بازار مرکزی برای میوه خشکبار و گوشت وبه طور کلی خوراک یا پوشاک مثل "ترکی بازار" و " لاله بازار" در این شهر مردم از آب, برق , گاز وتلفن به صورت رایگان استفاده می کنند و چند شوفاژ خانه مرکزی آب گرم شهر را تامین می کند. کانال قره قوم در شهر میپیچد تا هوای گرم و کویری منطقه را که در تابستان به 50 درجه می رسد اندکی شرجی کند. بهترین خیابان شهر در حقیقت بولواری است به نام " پاورا" به معنی پیروی که یک منطقه روس نشین است. با تاسف و تعجب باید گفت در این شهر مسجدی وجود ندارد اما کلیسایی زیبا و شکیل در انتهای خیابان خودنمایی می کند ساختمان کنسولگری ایران در مرو زیبا و آبرومند است ودر آن نمادهایی از معماری ایرانی به کار رفته است. چند پارک زیبا در مرو دیده می شود که معروفترین آن پارک "ملانفس" استکه تندیس این شخصیت ملینیز با هیاتی ترکمنی و سوار بر اسب در آن تعبیه شده است در پارک ها جایگاه هایی درست کرده اند که در حقیقت حکم یک سالن اجتماع را دارد که عروس و داماد را در خود می پذیرد و جشن شادی آنها را از شکلی خصوصی و خانوادگی به صورت عمومی و شهری تبدیل می کند گویا چنین سنتی در تمام ترکمنستان دیده می شود چرا که در میدان بزرگ و نوساز استقلال عشق آباد نیز که برجی هشت پایه در آن واقع است شاهد حضور عروس داماد و مهمانانشان بودیم.
در شهر مرو ساخت و سازهای تازه ای نیز به چشم می خورد که نشان می دهد هیات فرسوده و پیشین آن را عوض کرده اند.بسیاری از بناها مرمت و نوسازی شده اند که اغلب آنها به کمک دیگر کشورها مخصوصا ترکیه ساخته شده اند این شهر سه کتابخانه, یک موزه و یک ساختمان فرهنگی زیبا و شکیل دارد کتابخانه مرکزی مرو بسیار سنتی و فرسوده به نظر می رسد اگر چه تعداد کتاب های آن به ادعای مدیر کتابخانه به 220 هزار عنوان می رسد ولی نه این کتابخانه و نه کتابخانه ملی ترکمنستان در عشق آباد با این که از نظر ساختمان بزرگ و وسیع است اما اصلا قابل مقایسه با کتابخانه های ایران نیست و موزه ی مرو نیز اگرچه برای ما دیدنی و جالب توجه بود اما مشکلاتی اساسی داشت. در دومین روز ورود به مرو از سرکنسول فرهنگی و فهیم ایران در مرو خواستیم که مقدمات بازدید از اداره فرهنگ را برای ما فراهم کند و روز بعد چنین شرایطی فراهم شد و ضمن بازدید از بخش های مختلف از اجرای موسیقی و تئاتر که به خاطر ما تدارک دیده شده بود استفاده کردیم و دغدغه های هنرمندان آن دیار به روشنی دریافتیم.
در مرو اما هیچ نشانه بارز و واضحی از فرهنگ پیشین آن که در زیر خاک هایش و لابه لای کتاب های گذشته اش پنهان شده در نیافتیم و فرهنگ بومی و امروزین مرو در هجوم فرهنگ غرب رخ باخته است و تنها نشانه هایی که می توان دید زبان ترکمنی است که قطعا ویژگی ذاتی زبان به گونه ای است که به سادگی قابل هضم نخواهد بود. و نیز تک و توک لباس های ویژه ی ترکمنان که بسیار برآن تاکید می شود.
در این میانه اما شهر مروکهن در زیر یک تپه باستانی بسیار وسیع و گسترده هم چنان آرام گرفته است.مرو کهن در حقیقت در فاصله سی کیاومتری مرو جدید ودر کنار شهر بایرامعلی واقع است. به نظر می رسد این تپه باستانی از بزرگترین مناطق باستانی در آسیای میانه, ایران و آسیای صغیر می باشد.این منطقه بکر و دست نخورده همچنان نشانه هایی از بناها, مکان ها وآرامگاه های گذشته را دارد و دیوارها و برج وباروهای آن به روشنی پیداست و سابقه تاریخی مرو کهن به قرن چهارم پیش از میلاد می رسد که براساس یک سنگ نبشته که فرمان" دارای اول" را در خود دارد و به خط میخی نگاشته شده است. اخباری پیرامون وقایع دولت هخامنشی در آن آمده است و قدیمی ترین نام آن"مارگوش" ذکر گردیده است براساس کاوش های باستان شناسی مستشرقین غربی این پیشینه تایید شده است و برخی اشیای مکشوفه آن در موزه شهر مرو موجود است در سال 651 میلادی مرو تابع حکومت اعراب شد در یکی از مواد قرارداد بین حاکم مرو واعراب عرب ها حق سکونت در مرو یافتند.مرو قدیم از دوره هخامنشیان تا دوره استیلای مغول یکی از مراکز مهم صنعتی,تجاری,وکشاورزی به حساب می آمده ودر مسیر کاروان هایی قرار داشت ایران را به آسیای مرکزی و چین پیوند می زد و راه تجاری چین به اروپا هم همین مسیر بود. مرو قرون وسطی بزرگترین مرکز صنعتی بود به طوری که پس از حفاری های باستان شناسان کارخانه های ریخته گری, مس , کوزه گری , و خرمن کوبی آرد در آن پیدا شده است هم چنین مرو محله های ویژه نجاران, آهنگران و... بوده است. به دلیل رشد تجارت و گسترش بازرگانی ضرب سکه در مرو انجام می شد. در اواخر قرن یازدهم میلادی مرو پایتخت سلجوقیان شد و در این زمان بود که شاعر بزرگ شرق"عمرخیام" تحقیقات نجومی خود را در رصدخانه بزرگ آن دنبال کرد همان طور که چندی پیش از وی ابوعلی سینا در مرو طبابت می کرد. در یکی از پارک های شهر نمادی از آرامگاه خیام ایجاد شده است که می تواند یادآورحضور خیام در مرو کهن باشد. در قرن دوازدهم مرو به اوج رشد و پیشرفت رسید در آن زمان در شهر ده کتابخانه بزرگ وجود داشت اما در حمله مغول این شهر کاملا ویران شد.
آنچه اکنون در این منطقه باستانی به چشم می خورد نسبت به آنچه در گذشته بوده است بسیار معدود و ناچیز است با پیشینه ای که مرو دارد قطعا باید آرامگاه های شخصیت های علمی, فرهنگی و دینی فراوانی در این زمین گرانقدر باشد اما آنچه مشهود است عبارت است از آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی که قسمت داخلی آن شباهت زیادی به بقعه هارونیه در توس دارد که معتقدان به آن-که کم هم نیستند- جهت دعا و نیایش به آنجا می روند. مرمت بنا پس از فروپاشی شوروی سابق متوقف شده و داربست های آن همچنان در داخل بنا در انتظار ادامه کار است. حدود 200 کیلومتر آن سوتر در مسیر مرو به عشق آباد آرامگاه شیخ ابوسعید ابوالخیر در میهنه واقع است که شباهت بسیاری به این بنا دارد.
بریده بن حصیب اسلمی از اصحاب و یاران معروف پیامبر اکرم در سال 62 هجری قمری در اطراف مرو وفات یافته ودرشمال این منطقه تارخی دفن شده است که بنی آرامگاه او پابرجاست.بریده اسلمی هنگاه هجرت پیامبر اسلام آورد ودرچندین غزوه شرکت داشت ودر فتح مکه نیز یکی از پرچمداران بود.
آرامگاه خواجه یوسف همدانی بنیانگذار طریقت نقشبندی در آسیای صغیر نیزدر این منطقه قرار دارد.خواجه در440 در بوزنجرد همدان متولد شد سپس در سال 458 برای تحصیل بغداد رفت و زیر نظر ابو اسحق شیرازی درس خواند او سرانجام به مرو رفت آرامگاه محمدبن زیدبن علی بن الحسین از نوادگان امام چهارم شیعیان در مجموعه مرو قدیم و در پنج کیلومتری آرامگاه برید قرار دارد در روز دهم ماه شوال 201 ه.ق حضرت علی بن موسی الرضا وارد مرو شدند ایشان دو سال دراین شهر اقامت داشتند و سپس به توس رفتند قدمگاه و اقامتگاه آن حضرت را در منطقه تاریخی مرو در محلی که حدود یک کیلومتر با کاخ سلطان سنجر فاصله دارد در نظر می گیرند اگر چه مردم منطقه اطلاع چندانی از موضوع ندارند اما آنچه مسلم است ایشان در مرو اقامت داشتند و این اقامتگاه نمی تواند خارج از منطقه مرو قدیم باشد.
* * *
بازدید کوتاه مرو پیش از اتمام سه روز به پایان می رسد با خود فکر می کنم از پس جفاهایی که در طول تاریخ براین گرامی سرزمین درخشان در فرهنگ و تمدن ایرانی روا شده است و در دوره معاصر شصت سال سکوت نسبت به فرهنگ اسلامی بی مهری و حبس آن و سپس شکستن درها در آستانه هجوم فرهنگها و تمدن ها باید چه چیزی از اندیشه های والای فرهنگ و تمدن اسلامی را باقی گذاشته باشد اما اگر فرصتی باشد تا به دیدار خانه دل های مردم آن بروی نباید بی هیچ باشدو دست خالی برگردی و تو نمونه ها و بارقه های آن را اگر چه ساده و سطحی در حاجت هایی که به درختی در مزار محمد بن زید بسته شد یا زمزمه هایی که در آرامگاه خواجه یوسف همدانی پیداست میبینی و احساس می کنی که حقیقت به سادگی محو نمی شود و باید خبرهایی باشد.
برگرفته از نشریه تابران- نویسنده سفرنامه( جناب آقای جواد محقق نیشابوری)
